چگونه  به بهداشت روانی خود کمک کنیم ؟

مشکلاتی که انسانها در زندگی روز مره با آن درگیر هستند بسیار گوناگون است و واقعأ نمی توان راه حلی همگانی برای حفظ سلامت روانی ارائه کرد . با این وجود تجارب درمانگران چند رهنمود و توصیه عمومی را به دست داده است :

1 – پذیرش احساست خود :

هیجانهای شدید ممکن است اضطراب ایجاد کنند . خشم ، اندوه ، ترس ، احساس ترسیدن به آرزوها و یا هدفها ، همگی هیجانهای ناخوشایندی هستند که ممکن است بخواهیم با انکار کردن آنها از اضطراب در امان باشیم . گاهی برای اجتناب از احسلس اضطراب ممکن است سعی کنیم در برابر موقعیت ها برخوردی عاری از هیجان داشته باشیم . چنین برخوردی به یک نوع " خونسردی " تصنعی می انجامد که خود می تواند عامل ویرانگری باشد . گاه نیز ممکن است بکوشیم هیجانها و عواطف خویش را فرو بنشانیم که این خود سبب می شود دیگر نتوانیم شادیها و غمهایی را که بخشی از ارتباطات ما با انسانهاست ، چیزهایی طبیعی و بهنجار بدانیم در بسیاری از موقعیتها ، ظهور هیجانهای نا خوشایند را باید یک واکنش بهنجار به حساب آورد . هیچ علتی برای شرمگین شدن از احساس خشم نسبت به کسی که به عهد خود وفا نکرده وخود ندارد . این هیجانها طبیعی هستند و اقرار به وجود آنها بهتر از انکار آنهاست . هنگامی که هیجانی را نتوان مستقیمأ ابراز داشت ، برای رهایی از فشار روانی حاصل بهتر است راهی برای برون ریزی آن هیجان پیدا کرد . پیاده روی طولانی ، ورزش کردن ، یا در میان گذاشتن مشکل با یک دوست صمیمی می تواند خشم شما را فرو بنشاند . تنها اگر قبول کنید که احساس هیجان حق طبیعی شماست ، در آن صورت وقتی راه برای ابراز مستقیم هیجانها بسته باشد ، حتمأ می توانید برای ابراز آن راههای غیر مستقیمی پیدا نمایید .

2 – شناخت زمینه های آسیب پذیر

آگاهی یافتن از موقعیت های مختلفی که شما را خشمگین یا عصبانی میکنند و یا واکنش شدیدی در شما بر می انگیزند ، می تواند شما را در مقابل فشار روانی محافظت نماید . شاید آدمهای خاصی شما را خشمگین می کنند ، می توانید از آنها اجتناب کنید و یا بکوشید بدرستی بفهمید در آنان چه چیزی هست که شما را ناراحت می کند .

شاید این افراد بسیار متعادل به نظر می رسند و به خود اطمینان دارند و همین در شما احساس نا ایمنی ایجاد می کند . وقتی تلاش می کنید علت ناراحتی خود را بدرستی بشناسید ممکن است بتوانید موقعیت یا د شده را به صورت تازه ای ببینید . شاید در مواقعی که مجبورید در مقابل همکلاسان خود سخن بگویید یا مقاله ای ارائه کنید بشدت مضطرب می شوید . در این حال نیز یا می توانید از این موقعیت ها اجتناب کنید و یا این که در یک کلاس تمرین سخنرانی شرکت جویید و از این طریق بر اعتماد به نفس خود بیفزایید . علاوه براین می توانید با نگرش دیگری به موقعیت برخورد کنید :

به جای این فکر که " همه منتظر هستند تا من دهان باز کنم و ا ز من اشکال بگیرند ، می توان به خود گفت " : همکلاسانم به موضوع سخنرانی من علاقه مند ند و نباید نگران این با شم که شاید چند اشتباه از من سر بزند " .

بسیاری از مردم بخصوص زمانی احساس اضطراب می کنند که با فشار کار رو برو باشند . با برنامه ریزی و فاصله گذاری دقیق بین کار و کوششهای خود می توانید از احساس درماندگی در دقایق پایان کار جلوگیری کنید . هر گاه برای رسیدن به کلاسها یا سر قرارها عمدأ وقت بیشتری اختصاص دهید ، ( بیش از آنچه لازم می دانید ) در این صورت یکی از علل فشار روانی خود را از بین برده اید .

3 – پرورش شکوفایی استعدادها و رغبتهای خود :

افرادیکه بی حوصله و ناراحتند بندرت رغبتهای گوناگونی دارند . امروزه در برنامه های دانشگاهها و جوامع محلی برای مردم در هر سن و سالی که هستند فرصتهای تقریبأ نا محدودی فراهم آمده تا استعدادهای خود را در زمینه های بسیاری مانند ورزش و مهارتهای جسمانی ، علائق تحصیلی ، موسیقی ، هنر ، نمایش و انواع حرفه ها بیازمایند . غالبأ هر چه درباره یک موضوع مطالب بیشتری بدانید ، آن موضوع و همراه با آن زندگی ، گیرایی بیشتری برای شما پیدا می کند . علاوه بر این ، احساس شایستگی ناشی از دست یافتن به مهارت ها نقش مهمی در بالا بردن عزت نفس دارد .

4 – برقرار کردن روابط صمیمانه با دیگران

هسته اصلی بیشتر اختلالات عاطفی احساس انزوا و تنهایی است . ما آدمیان " موجوداتی اجتماعی " هستیم و به حمایت ، آرامش و اطمینان خاطری که از جانب دیگران فراهم می شود نیاز داریم . هر گاه همه توجهتان را فقط به مشکلات خودتان معطوف کنید ممکن است گرفتار تشویش خاطر ناسالم در مورد خود شوید . از طریق در میان گذاشتن نگرانیهای خود با دیگران غالبأ می تواتید مسائل و مشکلات خویش را روشن تر ببینید . علاوه بر این توجه و علاقه به رفاه و رضایتمندی انسانهای دیگری که تنها و مبتلا به مشکلات هستند ، می توانید بر احساس ارزشمندی شما بیفزاید .

5 – کمک به موقع از دیگران خواستن :

اگر چه ممکن است این رهنمودها بر سلامت عاطفی شما بیفزاید ، اما توجه داشته با شید که راه خود شناسی و خود یاری محدودیت هایی هم وجود دارد . برخی مشکلات را به تنهایی نمی توان حل کرد . علاوه بر این ، گرایش به خود فریبی نیز ممکن است سبب شود که ما نتوانیم مشکل خویش را به صورت ملموس ببینیم و چه بسا که ما با تمام راه حلهای احتمالی یک مشکل آشنا نباشیم .

وقتی احساس می کنید که در کار حل و فصل یک مشکل موفقیتی به دست نمی آورید ، زمان آن است که از متخصصانی مانند روان شناسان مشاوره بالینی ، روان پزشک و یا درمانگران آموزش دیده دیگر کمک بگیرید . تمایل به کمک خواستن از دیگران خود نشانم دهنده بلوغ عاطفی شخص است ، نه نشانه ضعف او . نباید آن قدر صبر کنید که احساس درماندگی بر شما مستولی شود . همان طور که آن قدر صبر نمی کنید تا دندانهایتان پوسیده شود و بعد به دندان پزشک مراجعه نمایید . استفاده از خدمات روان شناختی هم باید به شکل یک عادت در آید و به موقع انجام پذیزد .

منبع مجله پیوند نیمه اول سال 1370 پ

تشخیص نارسا خوانی عمدتأ زمانی شروع می شود که والدین یا معلمان متوجه می گردند کودک علی رغم توانایی های عمومی ، در زمینه خواندن ، با مشکل مواجه است . در غالب موارد ابتدا بررسی های لازم پیرامون ماهیت نارسا خوانی و امکان وجود ضایعه عصبی توسط پزشکان متخصص انجام می پذیرد . در بررسی های مقدماتی جهت یافتن علت یا علل احتمالی نارسا خوانی کودک ، آزمایش های کامل پزشکی به عمل آمده ، تاریخچه زندگی کودک ، شرایط دوران جنینی ، چگونگی تولد ، روند دوران رشد کودک پیش از مدرسه ، بیماری ها ، تصادفات و ضربه های مغزی احتمالی مورد مطالعه دقیق قرار می گیرد . زمانی که در بررسی های اولیه شواهدی از ضایعات جزئی مغزی مشاهده شد ، کودک جهت بررسی ها و آزمایشهای دقیق تر به متخصص مغز و اعصاب ارجاع می گردد . درپی معینات دقیق پزشکی و آزمایش های عصبی چنانچه ابتلای کودک به نارسا خوانی مورد تأ یید قرار بگیرد کودک جهت ارزیابی های بیشتر و تنظیم برنامه های ترمیمی و درمانی به متخصصان روانی – تربیتی معرفی می شود .

هدف اصلی از جریان تشخیص ، تفکیک هر نوع اختلال احتمالی دیگری است که ممکن است کودک همراه با نارسا خوانی دچار آن بوده باشد . همچنین هرگونه برنامه ریزی مطلوب ترمیمی و آموزشی بعد از جریان دقیق تشخیص مقدور نخواهد بود . لازم به تذکر است که روان شناسان و متخصصان آموزش استثنائی قبل از تجویز یا اجرای هر نوع برنامه آموزشی ویژه ، سعی می کنند با انجام مجموعه ای  از آزمون ها ، رابطه احتمالی نارسا خوانی کودک را با هوش عمومی ، پیشرفت تحصیلی ، ادراک مهارت های حرکتی ، توانائی های کلامی و سازگاری های انطباقی او تبیین نمایند . نتایج حاصل ، اساس برنامه ریزی جامع و اصلاحات اولیه توسط مربیان مجرب و ورزیده استثنائی و متخصص در زمینه آموزش خواندن و روشهای درمان " نارسا خوانی " خواهد بود . از آنجایی که تا کنون روش واحدی در اصلاح نارسا خوانی مورد تأ کید و توصیه قطعی قرار نگرفته است بنابراین ضروری است مربیان استثنائی و کار شناسان نارسا خوانی ، با روش های اصلاح نارسا خوانی آشنا شوند .

ویژگی های کودکان نارسا خوان

همان طوری که قبلأ اشاره شد ، به فردی نارسا خوان اطلاق می گردد که بدون علت مشخص جسمانی ، عاطفی و یا فرهنگی تفاوت قابل ملاحظه ای بین سطح هوش عمومی و توانایی او در خواندن مشاهده می شود .

در بررسی ها و مطالعات انجام شده در زمینه نارسا خوانی توجه محققان به چند ویژگی یا مشخصه قابل مشاهده در بین کودکان و دانش آموزان نارسا خوان جلب شده است . در این جا ضمن ذکر برخی از ویژگی های عمومی کودکان نارساخوان ، متذکر می گردد که ویژگی های دانش آموزان نارسا خوان صرفأ به مواردی اشاره می شود محدود نمی گردد . همچنین باید توجه داشت که ویژگی های مطرح شده نیز لزومأ در تک تک افراد نارساخوان ممکن است دیده نشود :

1 – وجود اختلالات یادگیری ( خواندن ) در بررسی های انجام شده حاکی از آن است که در غالب موارد سابقه نارسا خوانی در بین اعضای خانواده کودک مبتلا وجود داشته است

2 – کثرت شیوع در پسران :

پدیده نارسا خوانی عمدتأ یک مشکل پسرانه است . بررسی های آماری نشان می دهد که بیش از 80 درصد دانش آموزان مبتلا به نارسا خوانی پسرها هستند .

3 – برخورداری از توانایی هوشی متوسط :

بطور کلی دانش آموزان مبتلا به نارسا خوانی نسبت به همسالان خود از سطح هوشی متوسط و یا بالاتر برخوردار بوده ، در مواردی برجستگی های هوشی قابل توجهی از خود نشان می دهند .

بعضی از محققان به توانایی فو ق العاده ایشان در ریاضیات اشاره نموده اند .

4 – بی رغبتی در خواندن :

افراد مبتلا به نارسا خوانی از خودشان رغبت و تمایل چندانی نسبت به مطالعه نشان نداده انگیزه ای برای خواندن کتاب و مجله در اوقات فراغت نیز ندارند .

5 – مشکل معکوس خواندن حروف کلمات :

یکی از متداولترین مشکلات افراد نارساخوان ، معکوس خواندن حروف و کلمات مختلف است .

6 – وجود ناهماهنگی های حسی و حرکتی :

نا هماهنگی های حسی و حرکتی ( نا هماهنگی های چشم و دست ) و سوابقی از تسلط جانبی چپ دستی یا چپ دستی اصلاح شده ، در بین دانش آموزان نارساخوان دیده می شود .

7 – ضعف در حافظه بصری :

دانش آموزان نارسل خوان غا لبأ از نظر حافظه بصری ، بخصوص به خاطر سپردن علائم زبانی با مشکل جدی مواجه هستند .

8 – ضعف در زبان شنیداری و سلامت کلامی :

اختلال در زبان شنیداری ، باز شناسی کلامات ، فهم معانی ، درک ترتیب کلامات و سلاست کلامی ، غا لبأ در بین دانش آموزان نارسا خوان قابل تشخیص است .

9 – ضعف در انعکاس اطلاعات و دریافت های شنیداری به طریق دیداری و با لعکس

عمومأ مشاهده می شود که دانش آموزان نارسا خوان در انتقال یا انعکاس اطلاعاتی که از طریق گوش دریافت داشته اند به شیوه غیر کلامی و با لعکس با مشکل قابل توجهی مواجه هستند ، به عبارت دیگر دریافت های شفاهی را نمی توانند بطور مؤ ثر به صورت مکتوب بیان دارند و یا قادر نیستند اکتسابهای بصری را به گونه ای که انتظار می رود شفاهأ شرح دهند .

همچنین باید توجه داشت که دانش آموزان نارسا خوان در ارتباط با فرایند خواندن با مشکلات دیگری از جمله ، تلفظ کلمات جدید تشخیص دقیق شباهتها و تفاوتها در کلمات ( مثل : داود ، وداد ، است ، اسب و یا بر ، پر ، ترو ...) و تشخیص تفاوت صداهای بعضی از حروف مواجه هستند . از جمله دیگر مشکلات دانش آموزان نارسا خوان قرائت معکوس حروف و کلمات ناتوانی در درک و فهم درست مطالب به هنگام خواندن و با لا خره مشکل در بکار بستن یا استفاده از مطالب خانده شده ( اطلاعات دریافتی بصری ) در موقعیت های مختلف یاد گیری یا اجتماعی .

مشکلات حوزه دید

تحقیقات و مطالعات انجام شده پیرامون حوزه ی دید : نارساخوانی به وسیله ی گروهی از متخصصان که از شهرت و اعتبار علمی والائی بر خوردارند ، حاکی از آن است که میزان و فراوانی شیوع نارسایی های بینایی در میان دانش آموزان نارسا خوان تفاوت چندانی با شیوع آن در نزد سایر کودکان مشابه که در زمینه خواندن از توانایی خوبی بر خوردارند ، ندارد . شاخص هایی همچون تیز بینی ( دقت با دو چشم ) ، نظم و هماهنگی حرکات چشم ها ، دقت در ابعاد مختلف تصویر یا شیء و خطای انکساری ، در بین دانش آموزان نارسا خوان تفاوت معنی داری با شیوع آن در کودکان عادی ندارد .

در هر حال ضروری است بهنگام بررسی وضعیت کودکان نارسا خوان معاینات و آزمایشهای دقیق چشم پزشکی از آنان به عمل آید . اگر چه انجام آزمایشهای دقیق از وضعیت بینایی کودک نارسا خوان امری ضروری بوده و تمرینات مربوط به تقویت و تربیت حس بینایی این قبیل کودکان ممکن است سود مند واقع گردد ، اما در حال حاضر شواهد قابل توجهی مبنی بر تأ ثیر این روشها بر بهبود و پیشرفت وضعیت کودکان نارسا خوان وجود ندارد .

مشکلات زبان :

بر اساس تحقیقات و مطالعات انجام شده اساسی ترین عامل در نارسا خوانی وجود نقیصه یا اختلال در زبان شنیداری است . بررسی های به عمل آمده حاکی از آن است که 86 درصد از دانش آموزانی که به عنوان نارسا خوان شناسایی شده اند ، دچار اختلال جدی در زبان شنیداری بوده اند . وجود اختلال در زبان شنیداری سبب شده است که این قبیل از دانش آموزان نتوانند به گونه ای که انتظار می رود ارتباط یا پیوند صمیمی بین شکل شفاهی و مکتوب کلمه برقرار نمایند . به عنوان مثال  غالبأ دانش آموزان نارساخوان وقتی کلمه سماور را می شنوند و یا به زبان می آورند نمی توانند بلا فاصله شکل مکتوب یا املای این کامه را در ذهن خود تجسم نموده ، یا در صفحه ی کتاب نشان دهند .

بنابراین ضروری است افرادی که در زمینه خواندن با مشکل مواجه هستند ، از نظر تواناییهای  کلامی مورد ارزیابی دقیق قرار گرفته در صورت لزوم از برنامه های باز پروری کلامی و زبانی بهره مند گردند .

مشکلات بصری – فضایی – حرکتی :

با وجود مشکلاتی که افراد نارسا خوان عمومأ در زمینه زبان شنیداری دارند اختلالات بصری – فضایی – حرکتی ، در بین دانش آموزان نارسا خوان چندان شیوع قابل توجهی ندارد . بررسی های انجام شده نشان می دهد که تقریبأ 5 درصد افرادی که به عنوان نارسا خوان شناسایی شده اند دارای نارساییهایی در زمینه بصری – فضایی – حرکتی بوده ، به سبب همین اختلالات در ترتیب و سازمان کلمات و جملات و درک علائم فضایی با مشکل مواجه هستند . با این که اختلالات بصری – فضایی – حرکتی در بین نو آموزان خردسالی که آموختن خواندن را تازه آغاز کرده اند بیشتر قابل مشاهده است ، اما باید توجه داشت که این اختلالات از عوامل اصلی ناتوانی در خواندن محسوب نمی گردد ، مگر اینکه کودک قادر نبوده باشد راهنماییها و آموزشهای پایه را در خواندن فرا بگیرد . با توجه به نکات فوق الذکر لازم است در تشخیص هر نوع اختلال در زمینه هماهنگی و جهت یابی ، ارزیابی دقیقی از مهارت های بصری – فضایی – حرکتی افراد به عمل آید .

بعضی عوامل مؤ ثر دیگر در نارسا خوانی :

بدون شک عامل مهم و تعیین کننده در تواناییها ی زبانی و خواندن ، هوش عمومی است .

به عبارت دیگر همیشه رابطه معنی داری بین هوش و توانمندی ها ی کلامی و قدرت خواندن وجود دارد .

مطالعات انجام شده بیانگر آن است که تسلط جانبی ، چپ دستی یا راست دستی ، چپ چشمی یا راست چشمی و یا بهره گیری از هر دو طرف تعیین کننده در نارسا خوانی نیست . همچنین تحقیقات به عمل آمده ، بیانگر این است که عواملی از قبیل ، کم وزن بودن در هنگام تولد ، ضایعات یا اختلالات جزئی مغز ، نقص در توجه ترتیب سنی کودک در تولد ، مسمومیت غذایی ، حساسیت های شیمیایی ، اثرات مختلطی را در پی داشته و به تنهایی موجب نارسا خوانی نشده است . آنچه که کاملأ روشن است ، ذکر این حقیقت می باشد که مجموعه ای از عوامل مختلف می تواند سبب اختلال در خواندن شود اما این عوامل ، تأ ثیرات متفاوتی را روی کودکان مختلف به جای می گذارد . بالا خره باید اذعان داشت که روش واحدی برای تشخیص و درمان نارسلخوانی وجود ندارد . هر کودک نارساخوان نیاز مند یک روش تشخیص ویژه و یک برنامه درمان خاص با ویژگی های خود است .

بدون تردید "خواندن " مهمترین و پیچیده ترین فعالیت آموزشی کودکان در سالهای آغازین مدرسه است . اغلب دانش آموزان در سال اول دبستان در " نوشتن " ( رونویسی کردن ) و " حساب کردن " با چندان مشکل قابل توجهی مواجه نمی شوند ، اما زمانی که آموزش " خواندن " به طور جدی شروع می شود بویژه هنگامی که جملات و عبارات با تصویر و نقاشی های گویا همراه نیست ، دیده می شود که بعضی از شاگردان در زمینه خواندن با مشکل مواجه شده ، نیاز مند به کمک و راهنمایی فوق العاده ای هستند .

در میان بعضی از کسانی که در سالهای اول دبستان به گونه ای که بایسته و شایسته است قادر به " خواندن " در سطح مطلوب و مورد انتظار نیستند ، ممکن است افرادی باشند که دچار نارسائی محسوس بینا یی و یا شنوایی بوده ، یا عقب ماندگی ذهنی قابل توجهی داشته با شند .

شناسایی این قبیل دانش آموزان به هنگام ورود به مدرسه و حضور در کلاس درس توسط اولیا ی مدرسه و با اجرای چند آزمون ساده به سهولت امکان پذیر است .

بدیهی است در این شرایط تشخیص دقیق ویژگی های جسمی و ذهنی کودک و تجویز برنامه های درمانی و آموزش های ویژه بر عهده متخصصان و کارشناسان واجد شرایط است .

اما مسأ له اختلال در خواندن و یا " نارسا خوانی " زمانی مطرح است که کودک از نظر شنوایی و بینایی مشکلی نداشته ، دچار هیچگونه عقب ماندگی ذهنی نیز نباشد .

در این موارد معمولأ کودکی که دچار نارسا خوانی است در زمینه های مختلف رشد همانند سایر همسالان خود بوده  ، از نظر هوشی در سطح وسط یا بالا قرار د ارد .

تعریف نارسا خوانی

بطور کلی اصطلاح " نارسا خوانی " نا توانایی های کودکان در خواندن اطلاق می شود . از دیدگاه پزشکی " نارسا خوانی " شرایط خاصی است که به دلیل عوامل ژنتیکی ، نارسایی های مربوط به رشد و یا ضایعات عصبی ایجاد می شود !

غالب روان شناسان بدون اینکه بخواهند علت خاصی را برای " نارسا خوانی " تعیین نمایند ، نارسا خوانی را صرفأ نشانه ای از وجود یک اختلال ویژه در فرایند آموزش " خواندن " می دانند .

در هر حال همان طور که پیشتر اشاره شد نارسا خوانی زمانی مطرح می شود که کودک علی رغم برخورداری از ظرفیت هوشی متوسط یا بالاتر و حضور در کلاس های درس در مدارس عادی قادر نیست خواندن به طریق صحیح را بیاموزد .

1 – برای رفتار مورد انتظار در کلاس قواعدی در نظر بگیرید و هر وقت لازم شد آنها را تکرار و یاد آوری کنید .

2 – به رفتارهای جزئی که در کار آموختن اخلال چندانی ایجاد نمی کند اعتنا نکنید مگر اینکه دانش آموزی مورد صدمه و آزار قرار گیرد . در این مورد دخالت لازم را به عمل در آورید .

3 – رفتارهائی که مفید و مثبت است و موجب سهولت آموختن می شود مورد ستایش و تحسین قرار دهید ، و دلیل تشویق شدن را به دانش آموزان بگویید .

مثال : " من از اینکه تو آرام کار خودت را انجام می دهی خوشم می آید " .

" دلم می خواهد همیشه همین طور کار کنی " .

دلم می خواهد همه به خوبی ( الف ) کار کنند " .

قواعد ویژه برای تبدیل رفتارهای نا پسند به رفتار های پسندیده

1 – دانش آموز را به خاطر درست نشستن تحسین کنید ( در مورد دانش آموزی که درست نمی نشیند ) .

2 – استفاده از دست برای انجام فعالیت های کلاس را ستایش و تحسین کنید . ( در مورد دانش آموزانی که دستهای خود را در دهان می کنند یا می جوند )

3 – پیروی دانش آموزان از دستور العمل های معلم را تشویق کنید .

4 – دانش آموزانی که اظهار نظر های درست و به جا می کنند تحسین کنید .

5 – قبل از شروع درس انتظارات خود را به طور مشخص بیان کنید .

مثلأ " بگویید " از شما انتظار می رود درست روی نیمکت بنشینید ، به گفته های من و فعالیت های درسی توجه کنید ، هر وقت سؤ الی داشتید درست بلند کنید و غیره " .

قواعد و دستور العمل های لازم برای معلم

یکی از اصول کلاسداری این است که قواعد و مقرراتی را برای رفتار دانش آموزان در کلاس در نظر بگیرند . با این ترتیب آ نان از انتظاراتی که معلم دارد مطلع می شوند . ولی با وضع این گونه قواعد و مقررات انتظار تغییر ناگهانی در کلاس نداشته باشید ، زیرا تنها آگاهی از کار های نهی شده الزامأ " دانش آموزان را از ارتکاب رفتار نادرست باز نمی دارد .

بهتر است مقررات وضع شده را به طور واضح و بر جسته ای روی مقوا نوشته و در کلاس نصب کنید ، به طوری که دانش آموزان نتوانند آن را پاک کنند . از دانش آموزان بخواهید که قواعد و مقررات را همراه با شما چند بار تکرار کنند و برای این منظور از رهنمود های زیر استفاده کنید .

الف – قواعد و مقررات را صریح ، روشن و کوتاه بیان کنید تا به آسانی قابل حفظ کردن باشد

ب – تعداد پنج الی شش قاعده کفایت می کند ؛ زیرا دانش آموزان نمی توانند تعداد مقررات زیادی را به خاطر بسپارند . تذکرات ویژه را بنا به مو قعیتهایی که پیش خواهد آمد بدهید .

ج – تذکرات را به صورت مثبت بیان کنید . مثلأ " به جای اینکه بگویید " با بغل دستی حرف نزنید " تذکر بدهید که " موقع درس آرام و ساکت بنشینید " . زیرا هدف آن است که اعمال مثبت تقویت شود .

د – قواعد و مقررات را هر چند وقت یکبار در کلاس یاد آور شوید و منتظر نباشید تا کسی خلاف رفتار کند و آنگاه تذکر بدهید .

و – کوشش کنید که رفتار دانش آموزان را در زمینه مقرراتی که وضع کرده اید تغییر دهید و تا هنگامی که به این هدف نرسیده اید مقررات جدیدی وضع نکنید .

نادیده گرفتن رفتارهای ناپسند در کلاس

یکی دیگر از فنون تغییر رفتارهای نا پسند این است که آنها را نادیده بگیرند . رعایت نادیده انگاشتن رفتار نا درست دانش آموزان در کلاس قدری مشکل است . معمولأ معلمان به جای نادیده گرفتن ، تذکراتی از این قبیل به دانش آموزان می دهند :

-         محمد ، قرار بر این بود که تو کار خودت را انجام دهی .

-         محسن ، ممکن است بغل دستی خودت را اذیت نکنی .

-         کامران ، از اول زنگ تا حالا به جای این که درس گوش بدهی از پنجره بیرون را نگاه می کردی .

-         رضا ، می توانی دستت را از روی شانه بابک برداری .

-         مجید ،  ممکن است سر جایت بنشینی و کار خودت را انجام بدهی .

برخی از رفتار هائی که باید نادیده گرفته شوند از نوع حرکتی هستند . مانند بلند شدن از جا و ایستادن ، جا بجا شدن ، راه رفتن در کلاس و حرکت دادن میز و صندلی و یا نیمکت ، بد نشستن و غیره . رفتار هایی که با ایجاد سر و صدا و حرف زدن همراه است عبارتند از : حرف زدن به هنگامی که ممنوع اعلام شده است ، بدون اجازه به سؤال پاسخ دادن ، اظهار نظر بی مورد صدا زدن اسم معلم برای جلب توجه ، و صداهایی از قبیل خنده ، گریه ، سوت زدن ، سرفه و عطسه ، دهن دره ، زدن مداد روی میز ، برداشتن چیز های دیگران – مزاحم شدن و غیره .

استفاده از تحسین و توجه به دانش آموز برای کاهش رفتار های ناپسند در کلاس

مطالعات انجام شده تأ ثیر تحسین کردن دانش آموز به وسیله معلم ، توجه به او ، نز دیکی و صمیمی بودن با وی و عواملی از این قبیل را در کاهش رفتار های نا پسند و تقویت رفتا رهای پسندیده ، به ثبوت می رساند . معمولأ معامان به رفتار پسندیده دانش آموزان توجهی ندارند و فقط هر گاه رفتار نادرستی از آنان سر بزند تذ کر می دهند ، ولی بهتر آن است که رفتار خوب دانش آموز مورد تحسین و تقویت قرار گیرد .

توجه به دانش آموز در هر شکلی که باشد در صورتی تأ ثیر مثبت دارد که با کاهش عواملی که موجب ناراحتی او می شود همراه یاشد . به این ترتیب ، تأ ثیراتی که احتمالأ با توجه کردن در ذهن دکودک باقی می ماند ، رفته رفته رفتارهای پسندیده ی او تقویت می شود .

هر گاه دانش آموز کار خود را درست انجام دهد و رفتارش پسندیده باشد ، با لبخند رضایت بخش و با تحسین او را تشویق کنید . یافتن رفتار های پسندیده در کودکان کژ رفتار ، در روز های اول اهمیت فراوانی دارد . حتی اگر دانش آموزی دقیقه ای قبل ، مثلأ ، به معلم گچ پرتاب کرده باشد ولی اکنون مشغول انجام تکلیف درسی خود است ، باید این کار او را تشویق کنید . این عمل ممکن داست موجب شرمساری او گردد و از پرتاب مجدد گچ یا شیء دیگری به طرف معلم خود داری کند .

به طور کلی ، اظهارات تحسین آمیز معلم برای دانش آموز اهمیت زیادی دارد . ولی ، گاهی اوقات مدتی طول می کشد تا تحسین اثر خود را در کودک باقی گذارد . استمرار در تشویق دانش آموز به خوب بودن و تعریف و تحسین کردن او به برقراری انضباط در کلاس کمک می کند .

عمدتأ ، رفتار هائی از قبیل خوب درس خواندن ، کار های مفید اجتماعی و پیروی از مقررات را مورد تحسین قرار دهید ، بویژه ، در مواردی که دانش آموز مشغول انجام کار فردی خود است ، به موقع دست بلند می کند ، به سؤال جواب می دهد ، به دستور العملها توجه می کند ، در جای خود مطالعه می کند و یا شلوغ نمی کند ، او را تشویق کنید . سعی کنید در تحسین و تشویق تنوع ایجاد نمایید و هر بار به شکل تازه ای دانش آموز را تشویق کنید .

از گوشه و کنایه و طعنه زدن به دانش آموز خودداری کنید . به هنگام تحسین چهره ی شادو خندان داشته باشید . ممکن است در مراحل اولیه این احساس به شما دست دهد که بیش از حد تشویق آمیز عمل می کنید ، ولی با گذشت زمان و به تدریج این احساس از میان می رود . اگر گفتار تحسین آمیز شما در کلاس اخلال ایجاد می کند " مثلأ " سکوت را بر هم می رند با ایما و اشاره تشویق کنید . به همه ی دانش آموزان سر بزنید و هر فردی را که کارش خوب با شد به نحوی تشویق کنید . تجربه نشان داده است که تحسین های آهسته همراه با رفتار دوستانه تأ ثیر فراوانی دارد .

بنا بر آنچه گذشت ، قاعده کلی این است که رفتار هائی را که موجب تسهیل یاد گیری می شود تحسین کنید و مورد توجه قرار دهید . بهتر است به دانش آموز علت تشویق او را بگویید .

تحقیقات و بررسی ها یی که در زمینه فنون فوق انجام شده نشان می دهد که :

الف – وضع قوانین و مقررات انضباطی به تنهایی موجب انضباط در کلاس نمی شود .

ب – نادیده گرفتن رفتار های نا درست نیز به تنهایی کافی نیست .

ج – آمیزهای از وضع مقررات انضباطی نادیده انگاشتن رفتار های نا درست و تحسین کردن اعمال پسندیده فوق العاده مؤثر می باشد .

د – در این میان تحسین رفتار پسندیده بیشترین تأ ثیر را در ایجاد و تقویت این گونه  رفتارها دارد .

تحقیقات کافی در زمینه تأ ثیر تنبه در انضباط کلاس انجام نشده است . علت این امر آن است که تنبیه یک مسأ له اخلاقی است و پژوهشگران گرایشی به کنکاش درباره آن ندارند . بخصوص که برخی از روانشناسان مصرأ تأ ثیر تنبیه در برقراری نظم کلاس و ایجاد رفتار پسندیده را رد کرده اند . ولی برخی به تجربه ی خانواده ها اشاره کرده ، عقیده دارند همان طور که والدین از تنبیه کودکان نتیجه می گیرند ، اثر آن را می توان در تضعیف رفتار نا پسند و تقویت رفتار پسندیده مؤ ثر دانست .

قبل از اینکه مسأ له تنبیه را مورد بررسی قرار دهیم به تعریف آن می پردازیم .

" تنبیه عملی است هشدار دهنده و بیدار کننده که در مقابل رفتار نا پسند صورت می گیرد تا احتمال تکرار آن را کاهش دهد . "

تأ ثیر تنبیه از این حهت است که فرد تنبیه شده می کوشد تا از روبرو شدن با آن دوری جوید و از آن اجتناب کند . قطع عواملی که مورد علاقه و پسند فرد باشد نیز نوعی تنبیه به حساب می آید ؛ به این ترتیب که با محروم کردن دانش آموز از فعالیتهایی که آشکارا دوست دارد ، می توان رفتار نا پسند او را تضعیف نمود .

با وجد این که شواهد زیادی در دست است که نشان می دهد تنبیه برای تضعیف رفتار های نا پسند مؤ ثر است ، بسیاری از محققان از نتایج سوء آن تشویش دارند . در حالی که اثر سوء اعمال برخی از تنبیهات را در پیدایش ناراحتیهای عصبی نمی توان نا دیده گرفت ، تنبیه می تواند به گونه ای اعمال شود که اثر منفی نداشته باشد .

برای جلوگیری از پیدایش اثرات منفی ناشی از تنبیه رهنمودهای زیر را به کار برید :

1 – به ندرت تنبیه کنید .

2 – به دانش آموز بفهمانید که به خاطر چه چیز او را تنبیه کرده اید .

3 – آن دسته از رفتارهای دانش آموز را که نقطه مقابل اعمال نا پسند اوست مورد تشویق قرار دهید و تقویت کنید .

4 – در اعمال تنبیه از راههای مختلف استفاده کنید .

5 – از تنبیه بدنی به هر صورت خودداری نمایید .

6 – هر گاه دچار خشم و عصبانیت هستید اقدام به تنبیه نکنید .

7 – کودک را در حین ارتکاب عمل تنبیه کنید ، نه پس از انجام آن .

دلایلی که برای کم تنبیه کردن اقامه می شود نیاز به تشریح بیشتری دارد ، زیرا مشاهده شده است که برخی از معلمان ، دانش آموزان را به طور مکرر تنبیه می کنند .

اولأ ، معلم و یا والدینی که مکررأ کودک را تنبیه می کنند ، این عمل بتدریج اثر خود را به عنوان وسیاه ای برای اصلاح رفتار از دست می دهد ، و بتدریج کنترل او برکلاس از طریق تنبیه ضعیف می شود ، و دانش آموزان در قبال رویه او مصونیت پیدا کرده ، به خشونتهای وی عادت می کنند . معلم و یا والدینی که با خشونت عمل اقدام به تنبیه می کنند ، رفته رفته در نظر کودک فردی پرخاشگر جلوه می نمایند و رفتار آنها برای او الگو و ملاک می شود . مثلأ ، چنانچه پدری برای هر شیطنتی فرزند خود را تنبیه بدنی کند ، این باور برای او پیش می آید که او نیز به تقلید از پدر به دیگران حمله کند .

ثانیأ ، تنبیه بیش از حد ، ممکن است کودک را به خودداری از ادامه فعالیت و دوری جستن از آن بکشاند . مثلأ ، چنانچه معلم ورزشی ، دانش آموزی را به خاطر بازی ضعیف در والیبال مکررأ تنبیه و سرزنش کند ، احتمال دارد دیگر در این بازی شرکت نکند . و یا این که محصلی به خاطر مواجه شدن با تنبیه و سرزنش زیاد ، مدرسه را ترک کند و یا در صورت ترک نکردن مدرسه ، دچار حالتهای غیر عادی از قبیل حواس پرتی یا عدم تمرکز در کلاس خیالپردازی ، نا آرامی و غیره گردد و یا با دیگران زد و خورد کند .

منبع : مجله ی پیوند نیمه اول سال 1370