اشاره

امروزه در موقعیت های آموزشی ، از رسانه های گوناگونی استفاده می شود . تصویر ، چارت ، پوستر ، نوار شنیداری ، کتاب ، چند رسانه ای و ... سبب بهبود شرایط یادگیری می شوند . فیلم های آموزشی هم از جمله رسانه  های آموزشی هستند که امکانات قابل توجهی را برای دست اندر کاران آموزش فراهم می آورند . اثر بخشی این رسانه ، مستلزم آشنایی با قابلیت ها ، روش های کاربرد و اصول طراحی و کاربرد آن است . در این مقاله ، این موضوع مورد بحث قرار گرفته است .

نظام های آموزشی تلاش می کنند تا با بهره گیری از تکنولوژی آموزشی ، محیط یادگیری مطلوب تری برای یاد گیرندگان فراهم آورند . در این راستا ، بهره گیری از رسانه های آموزشی متنوع ، همواره مورد توجه بوده است . هر یک از رسانه های آموزشی ، امکانات با لقوه ای را در اختیار معلمان قرار می دهد . فیلم های آموزشی با داشتن عناصر مهمی چون تصویر ، صدا و حرکت می توانند ، فرایند آموزش را تسهیل کنند .

مزایای استفاده از فیلم های آموزشی

فیلم های آموزشی به عنوان یکی از انواع رسانه های آموزشی ، مزایا و معایب خاصی دارند . از جمله معایب آن ها می توان به هزینه ی بالای تولید ، نیاز به تخصص و توانایی فنی ، وقت گیر بودن فرایند تولید و کاربرد ، دشواری ویرایش مطالب و به روز کردن آن ها و نظایر آن اشاره کرد . با وجود معایب و مشکلاتی که در راه تولید و کاربرد فیلم آموزشی وجود دارد ، هنوز هم متخصصان آموزشی ، آن را رسانه ای مؤثر و مفید قلمداد می کنند . در ادامه ، برخی از مزایای کاربرد فیلم در موقعیت های آموزشی شرح داده می شود :

1 – یاد گیری گروهی :

فیلم های آموزشی را می توان برای آموزش افراد به صورت گروهی مورد استفاده قرار داد . با استفاده از فیلم آموزشی ، تجربه های مشترکی در اختیار یادگیرندگان قرار می گیرد .

2 – تکرار تجربه های یادگیری :

اگر یک معلم یا استاد بخواهد چندین بار یک موضوع ، مطلب یا مهارت را تکرار کند ، نخست آن که دچار خستگی می شود و دوم آن که با هر بار ارائه ممکن است مطلبی به آموزش بیفزاید یا از آن بکاهد . حال آن که فیلم های آموزشی را می توان بارها مورد استفاده قرار داد .

3 – صرفه جویی :

استفاده از فیلم های آموزشی ، همانند بسیاری از رسانه های دیگر ، سبب صرفه جویی در هزینه و زمان می شود . شاید هزینه ی تولید فیلم زیاد به نظر برسد ، اما با تولید فیلم های آموزشی خوب و استفاده از آن در مقیاس وسیع ، هزینه ی سرانه ی آموزشی کاهش می یابد . هم چنین ة چنان چه برای مثال ، انجام آزمایش و دیگر تجربه های وقت گیر یادگیری مورد نظر باشد ، می توان این آزمایش ها را انجام داد و با تهیه ی فیلمی از آن ها ، به همراه حذف صحنه هایی که سبب اتلاف وقت می شود ، فرایند هایی را که نیاز به زمان دارند ، در معرض دید یاد گیرندگان قرار داد . این کار سبب صرفه جویی در زمان می شود . از طرف دیگر نشان دادن یک آزمایش برای چندین بار ، متفاوت از انجام چندین آزمایش است . وقتی تصاویر یک آزمایش انجام شده بارها نمایش داده می شوند ، دوباره از لوازم و مواد شیمیایی استفاده نمی شود . این امر سبب صرفه جویی در هزینه های آموزشی است .

4 – ایجاد انگیزه :

فیلم های آموزشی با بهره گیری از ویژگی های منحصر به فردی که فناوری فیلم برایشان فراهم می آورد ، سبب ایجاد انگیزه در یادگیرنده می شوند . ارائه ی صحنه های جذاب و دیدنی ، نمایش تضاد های موجود در جامعه مانند آلودگی محیط زیست ، در مقابل تبلیغات انجام شده برای محافظت از محیط زیست ، نشان دادن صحنه های هیجان انگیز به همراه موسیقی و صدای مناسب و نظایر آن در ابتدای آموزش ، می تواند انگیزش یادگیرندگان را به نفع محیط آموزش مورد استفاده قرار دهد . این مزیت فیلم از آن جا اهمیت دارد که وجود و بقای انگیزه ، سبب فعالیت داوطلبانه و درگیری مستقیم یادگیرنده در جریان یادگیری می شود و امکان دست یابی وی به هدف های آموزشی را افزایش می دهد . دیدن فیلم موجب برانگیخته شدن حس علاقه و انگیزه می شود .

5 – فراهم آوردن تجربه های یادگیری خاص :

برخی مواقع معلمان می خواهند مفاهیمی را به دانش آموزان یاد بدهند ، اما نمی توانند تجربیات یادگیری مرتبط با آن مفاهیم را برایشان تدارک ببینند . برای مثال ، معلمی قصد دارد حماسه دفاع مقدس را برای دانش آموزان بیان کند . طبیعی است که شرح وقایع نمی تواند آن چنان که شایسته است ، آنان را در فضای جنگ وارد سازد . در این شرایط ؛فیلم می تواند رسانه ی مناسبی باشد . همراه شدن تصاویر متحرک با صدا در فیلم ، فضایی کما بیش  واقعی از جنگ برای دانش آموزان فراهم می کند . هم چنین از فیلم می توان برای نشان دادن وقایع بسیار کند مانند چگونگی اکسید شدن فلز آهن ، رویدادهای بسیار سریع مانند حرکات ورزش دو میدانی ، پدیده های دور از استرس مانند سلسله کوه های راکی ، مواد و اشیای بسیار کوچک و بزرگ مانند اتم و کهکشان ، پدیده های خطرناک مانند چگونگی خروج مواد مذاب از دهانه ی آتش فشان و نیز برخی مفاهیم انتزاعی مانند مفاهیم فلسفی و ریاضی کمک گرفت .

6 – نشان دادن حرکت :

یکی از مزایای فیلم آن است که می تواند حرکت را به نمایش بگذارد و دو حس دیداری و شنیداری را در هم آمیزد و به این ترتیب ، سبب درک و فهم بهتر یادگیری و افزایش میزان یادداری مطالب شود .

روش های بهره گیری از فیلم در آموزش

از فیلم می توان به روش های گوناگونی در تدریس و آموزش استفاده کرد . برای مثال ، از فیلم می توان قبل یا بعد از تشریح مفاهیم و بحث درباره ی نظریه ها استفاده کرد . برای تأ کید بیشتر روی بخشی از محتوا نیز می توان قسمت های خاصی از فیلم را چندین بار نمایش داد . در حالی که دانش آموزان را به صورت فردی یا در قالب گروه به فعالیت مشغول اند نیز می توان به نمایش فیلم در کلاس درس پرداخت . در ادامه ، برخی از روش های کاربرد فیلم در آموزش معرفی می شوند :

الف ) نمایش فیلم قبل از توضیحات معلم

نشان دادن فیلم قبل از بحث درباره ی موضوع آموزشی ، به دانش آموزان کمک می کند تا مفاهیم کلیدی و اصلی فیلم را به خاطر بسپارند و آن ها رغا با اندیشه های خود به هنگام بحث ، مقایسه کنند . برای مثال ، هنگامی که معلم تصمیم دارد درباره ی روش علمی تدریس کند ، می تواند ابتدا فیلمی را برای دانش آموزان به نمایش بگذارد که درآ ن از روش علمی برای حل مسئله ای استفاده شده است . پس از نمایش فیلم ، معلم توضیحات لازم را به دانش آموزان خواهد داد . از آن جا که ممکن است در فیلم های آموزشی ، مفاهیم انتزاعی ارائه شوند ، بحث و گفت و گو پس از نمایش فیلم سبب می شود که مفاهیم در ذهن یادگیرندگان بهتر شکل گیرد و تعابیر نادرست احتمالی کاهش یابد .

ب ) نمایش فیلم بعد از توضیحات معلم

نمایش فیلم بعد از توضیح مطالب توسط معلم و شرح محتوای درسی می تواند ، همانند یک مورد یا مثال مناسب برای مطالب درسیب به کار رود . این کار به دانش آموزان کمک می کند که بهتر بتوانند به تجزیه و تحلیل فیلم بپردازند و آموخته های خود را به کار ببرند . در مثال مذکور ، می توان پیش از نمایش فیلمی که روش علمی را به تصویر می کشد ، روش علمی را برای دانش آموزان توضیح داد و آن گاه به نمایش فیلم پرداخت . در این صورت ، دانش آموزان مباحث طرح شده توسط معلم را در فیلم جست و جو می کنند و این امر سبب تحکیم یادگیری آنان می شود .

پ ) تکرار تمام فیلم یا بخش هایی از آن

معلم یا مربی می تواند در صورت لزوم تمام یا بخش هایی از فیلم آموزشی را به دفعات برای یادگیرندگان نمایش د هد . بر اساس نتا یج پژوهش ها ، هنگامی که قرار است دانش آموزان مطالب پیچیده ای را یاد بگیرند ، نما یش مجدد فیلم اثر بخش است . برای انجام این کار بهتر است معلم قبل از بحث درباره ی موضوعات آموزشی ، فیلم آموزشی را نمایش دهد . سپس دانش آموزان را هدایت کند تا درباره ی موضوع به بحث و گفت و گو بپردازند . در ادامه لازم است ، معلم برای این که دانش آموزان نظرات خود را بررسی کنند . قسمت هایی از فیلم را دوباره پخش کند و از آن ها بخواهد آن چه را می بینند ، بر اساس نظریه ها و مفاهیم مورد بحث ، تجزیه و تحلیل کنند . چنان چه لازم باشد ، معلم می تواند بحث و گفت و گوی دیگری راه بیندازد تا درباره ی مفاهیمی که در فیلم مشاهده کرده اند ، دوباره بحث کنند .

ت ) مقایسه

با استفاده از فیلم می توان موقعیت هایی برای یادگیرندگان فراهم آورد تا درباره ی پدیده های گوناگون به انجام مقایسه بپردازند . به طور مثال ، فیلم هایی که درباره ی کشورها ساخته شده اند ، می توانند ابزار خوبی برای مقایسه ی فرهنگ کشورها باشند . در این مورد ، نشان دادن رفتار زیست محیطی و یا نحوه ی عبور و مرور ساکنان یک محله یا یک شهر دیگر ، امکان مقایسه ی رفتارهای اجتماعی مردم محله ها یا شهر های گوناگون را فراهم می آورد . در این صورت ، استفاده از فیلم می تواند روش مناسبی برای شکل د هی نگرش صحیح نسبت به زندگی اجتماعی باشد .

ذکر مثال دیگری در این زمینه مفید خواهد بود . فرض کنید تصمیم دارید مبحث آلودگی آب را به دانش آموزان آموزش دهید . در این صورت ، نمایش دو محیط کاملأ متفاوت که در آن محیط نخست عاری از آلودگی و محیط دیگر مبتلا به آلودگی است ، امکان مقایسه را برای دانش آموزان فراهم می آورد .

جمع بندی و نتیجه گیری

استفاده از فیلم در موقعیت های آموزشی ، مزایا و معایبی را به همراه دارد .از جمله مزایای آن می توان به یادگیری گروهی ، تکرار تجربه های یادگیری ، صرفه جویی ، ایجاد انگیزه ، فراهم آوردن تجربه های یادگیری خاص ، و نشان دادن حرکت اشاره کرد . به علاوه ، از فیلم می توان به شیوه های گوناگونی در تدریس یا آموزش استفاده کرد . نمایش فیلم قبل از توضیحات معلم ، پس از توضیحات معلم ، تکرار تمام فیلم یا بخش هایی از آن ، و مقایسه ، از جمله ی این روش ها هستند . همچنان متخصصان تعلیم و تربیت ، اصولی را پیشنهاد کرده اند که توجه به آن ها هنگام طراحی و کاربرد فیلم های آموزشی ، اثر بخشی آن ها را افزایش می دهد . این اصول عبارتند از : تقویت ، اختصاصی بودن ، تناسب ، اصل تنوع مخاطبان ، تقدم دیداری ، زمینه ی تصویری ، عامل بودن ، میزان طراحی ، متغیر های آموزشی ، و رهبری معلم .

معلمان می توانند در تدریس خود از فیلم های آموزشی موجود استفاده کنند تا اثر بخش بودن تدریس خود را افزایش دهند . همچنین توصیه می شود در صورت امکان ، با توجه به اصولی که مطرح شد ، تجربه های مفیدی برای دانش آموزان فراهم آورند . با توجه به موضوع آموزشی ، معلمان می توانند قبل از توضیحات یا بعد از توضیحا ت ، خود فیلم و یا در صورت لزوم ، تمام یا بخش هایی از آن را برای دانش آموزان پخش کنند . در صورتی که در محتوای آموزشی مقایسه ی دو موقعیت مطرح است ، توصیه می شود از فیلم برای انجام این مقایسه استفاده شود . نکته ی مهمی که معلمان باید به آن توجه داشته باشند ، آن است که نمایش فیلم های آموزشی با نمایش فیلم های غیر آموزشی تفاوت دارد . برای مثال ، فردی که به سینما می رود ، فیلم را می بیند و ممکن است با توجه به تجربه هایی که تا کنون کسب کرده است ، درکی از آن پیدا کند . در موقعیت های آموزشی ، معلمان می کوشند تا از طریق فیلم ، هدف های آموزشی را تحقق بخشند و از این رو باید خودشان نقش فعالی در نمایش فیلم داشته باشند . هر چه این نقش بهتر صورت گیرد ، اثر بخشی فیلم آموزشی هم فزون تر می شود .

منبع : تکنولوژی آموزشی رشد  اسفند ماه 1386