اشاره

هم چنان که بهمن ماه ، ماه پیروزی انقلاب اسلامی ، ماه دلاور مردی ها ی زنان و مردان ایرانی ، ماه آغاز حاکمیت مدیریت مبتنی با آموزه های اسلامی در سرزمین ما ایران و ماه خمینی کبیر (ره) است ، خرداد ماه نیز ، یاد آور آغاز نهضت اسلامی در 15 این ماه در سال 1342 است . انقلاب اسلامی ایران و مدیریت اسلامی آن ، بی نام خمینی در هیچ جای جهان شناخته نیست . امام خمینی (ره) ، در سال های نضج و شکل گیری نهضت اسلامی ، از 15 خرداد سال 42 تا هنگامه ی پیروزی اقلاب اسلامی و نیز در قریب 11 سالی که اداره  و رهبری جامعه ی اسلامی را در دست داشتند ، شمه هایی از مدیریت خودشان را بروز دادند که در س آموز است .

سر آغاز

بدون تردید هر جامعه ای که نردبان ترقی را پیموده ، از مدیریتی شایسته برخوردار بوده است . در کشور ایران ، پیروزی انقلاب اسلامی و دست آوردهای مهم آن مرهون مدیریت توانای حضرت امام خمینی (ره) در روند انقلاب اسلامی است . شخصیت امام (ره) از هر منظری که نگاه شود ، صاحب مرتبت و مقامی والاست . ایشان به عنوان احیا گر بزرگ دین در قرن بیستم ، مصلح اجتماعی در جهان اسلام و مدیری قوی و شایسته ، چهره ی درخشان و بر جسته ای در عالم اسلام و پایگاهی ویژه در جهان یافته است . امام (ره) با بینش وسیع و مدیریت سازنده ی خود ، منادی اسلام زنده و پویا در اندیشه و عمل بود و با مدیریتی قوی ، انقلاب اسلامی را در جهت بالندگی به پیش برد . تبیین اندیشه های مدیریتی و آثار تربیتی این فیلسوف و مربی الهی و عبد صالح خدا برای همه ی مدیران ما ضروری است . لذا هدف کلی این نوشتار آشنایی با نظرات و خط مشی های مدیریتی امام (ره)و ارائه ی راه حل های اصولی برای غنی سازی برنامه های مدیریتی در مدارس است .

مدیریت حضرت امام (ره)

بر خلاف مدیریت تیلوریسم ، که در آن انسان وسیله و هدف تولید است ، حضرت امام (ره) توانست مدیریت اسلامی را که در جهان بینی آن هدف ، انسان و کمالات اوست و امور دیگر وسیله اند ، عملأ پیاده کند . امام (ره) برای تأ مین نیاز های معنوی و مادی انسان و در یک کلام ، کمال و تعالی او ؛همه ی امکانات را به کار گرفت ، همانند مدیری ماهر که به شرایط آشناست و می تواند پایه ی کار را بر به کار گرفتن امکانات قرار دهد . حضرت امام (ره) ، با آگاهی از امکانات و نیروهای لازم ، با مهارتی شگفت انگیز آن ها را در جهت هدف به کار گرفت و مؤ فق هم شد .

وی با مدیریت خود توانست در عمل نشان دهد که مدیریت اسلامی می تواند ، عملأ روابط انسانی را به بهترین وجه برقرار سازد .می توان گفت که رمز موفقیت ایشان در همین نکته نهفته است . امام (ره ) با تکیه بر آموزه های مکتبی ؛در ایجاد هماهنگی بین روابط انسانی و فراهم آوردن زمینه های رشد و خلاقیت استعداد ها و نیز به کار گرفتن درست و مشروع نیرو های انسانی و مادی در جهت پیشرفت جامعه ، بسیار قوی عمل کرد . اینک به ویژگی های مدیریتی ایشان می پردازیم .

ایمان به راه و اهداف

یکی از ویژگی های مهم مدیر مؤفق ، ایمان به درستی راه و حقانیت هدف است . اگر مدیری باور داشته باشد که راه و مقصدش حق است ، عاشقانه فعالیت می کند . در چنین شرایطی ، استعداد ها شکوفا می شوند و نتایج کار درخشان خواهد بود و هیچ مانعی نمی تواند مدیر را از کار خود باز دارد . امام (ره) از مدیرانی بود که به راه و هدف خود که جز اسلام و اجرای قوانین آن نبود ، ایمان داشت و رسیدن به آن را وظیفه و پیاده کردن برنامه ی خود را واجب و لازم می دانست . ایشان فرموده بود : « تمام مقصد ما ، مکتب ماست » و این هدفی مقدس بود که وی را برای تحمل مسائل و مشکلات آماده کرده بود .

ارتباط با مردم

به نظر تیلور ، پدر مدیریت علمی ، یکی از اصول مدیریت ، همکاری صمیمانه مدیر با کارکنان و ایجاد زمینه ی مشارکت آنان در اداره ی امور است . برای اطمینان از انطباق کار آن ها با اصول و موازین علمی ، بد یهی است که همکاری صمیمانه با کارکنان و شرکت دادن آن ها در امور سازمان در تشویق آن ها نقش بسزایی دارد و موجب شکوفایی استعداد ها ، پیش بردن کارها و ایجاد خلاقیت ها خواهد شد . همه ی این موارد تنها در صورتی میسر است که مدیر به کارکنان خود عشق و ایمان داشته باشد و به آن ها در انجام کارها اطمینان کند . ارتباط و علاقه ی امام (ره) با مردم به قدری استثنایی بود که می توان گفت علاقه ای عادی نبقود ، بلکه عشق بود . به تعبیر استاد مطهری ، امام (ره) به مردم خود ایمان داشت و این ایمان به صورت رابطه ای صمیمانه و تنگاتنگ بین او و امت تجلی کرده بود . امام (ره) خطاب به مردم فرمود : « می دانید که من نسبت به شما عشق می ورزم . شما بر من منت دارید . »  وی آنقدر برای مردم و رأ ی و فکر آ ن ها ارزش قائل بود که می فرمود ، این ها ولی نعمت ما هستند . تکیه گاه امام (ره) بعد از خدا مردم بودند . می فرمود : « عنایت خدا بود و شما مردم . من کاری نکردم .»

اخلاص

اخلاص ، از خود و خودی گذشتن و به خداوند متعال پیوستن است . در هر لحظه و حال ، رنگی جز خدای متعال وجود ندارد . فکر انسان و فعالیت بدنی او همه برای خدای متعال است . طبیعی است که اگر مدیری چنین باشد ، در حوزه ی مدیریت وی نه تنها خلافی انجام نمی گیرد ، بلکه بدون داشتن کوچک ترین پاداش دنیوی ، بی وقفه و با جان و دل به انجام وظیفه ی الهی خود می پردازد و هر گز به شکست و ناکامی فکر نمی کند ؛ زیرا در این راه ، هر قدم را موفقیت و پیروزی می داند . امام (ره) به عنوان یک مدیر به این نکته توجه داشت که اگر کاری برای خدا انجام دهد ، همواره خدا یاور او خواهد بود و موفقیت در انتظار اوست . یکی از رموز موفقیت امام ، اخلاص وی بود . او هدفی جز خدا نداشت .

شرح صدر

شرح صدر را می توان گسترده شدن نیروی مال اندیشی روح و روان . جامع ا لا طراف بودن انسان معنا کرد که در پرتو آن ، ظرفیت های بر خورد با حوادث در انسان متجلی می شود و انسان را از خود سری و شتاب زدگی در تصمیم گیری و اضطراب در حوادث و برخورد های خشم آلود و بی مورد باز می دارد .

این نعمت به هر کسی عطا شده باشد ، می تواند بسیاری از توانایی ها یی را که در اداره ی امور لازم است ، به دست آورد و از بروز مشکلات جلوگیری کند . امام (ره) نمونه ی اعلای شخصیتی با شرح صدر بود . تاریخ زندگی امام (ره) و روابط ایشان با دیگران همه گواه این معناست . یکی از زیباترین و ظریف ترین فرازهای زندگی امام (ره) همان شرح صدر وی بود . از جلوه های بارز این شرح صدر در حضرت امام (ره) ، برخورد گرم ، صمیمانه و عاشقانه ی وی با امت بود . بدون تردید این بخش از مدیریت امام (ره) و شرح صدر وی در برخورد با مسائل و مردم از عوامل بزرگ موفقیت ایشان به شمار می رود .

استقامت و بردباری

هر مدیری در دوره ی مدیریت خود ، طبعأ با ملایمات گوناگونی روبه رو می شود که اگر با آ  نها برخورد صحیح نکند ، چه بسا تمام تشکیلات را به هم بریزد . اسا سأ توانایی یک مدیر در برخورد با مشکلات معلوم می شود . در بسیاری از اوقات ، تنها راه حل معضلات بردباری و استقامت است ؛ زیرا سیلی که به جریان افتاده است ، نمی شود بدون نقشه جلو آن ایستاد و آن را مهار کرد . قر آن کریم می فرماید : « اگر صبر پیشه کنید و پرهیز کار شوید که ثبات و تقوا سبب نیرومندی و قوت اراده در کار هاست . حضرت امام (ره) بارها در برابر مشکلات که حیات انقلاب اسلامی را به خطر می انداخت و بسیاری از یاران او را نگران می کرد ، به تنهایی و با استقامت بی نظیر خود ایستادگی کرد و بدون کوچک ترین انحراف از مقصد انقلاب اسلامی ، امت را با سر افرازی از این مشکلات رهانید .

اطمینان خاطر

همان طور که برای مدیر صبر و استقامت در برابر نا ملایمات لازم است ، اطمینان خاطر داشتن و آرامش روحی ، در شرایط سخت نیز در موفقیت هر مجموعه بسیار مؤثر است . مدیر با تدبیر در شرایط دشوار ، با آرامش روحی خود موجب رفع نگرانی در اعضای مجموعه ی خود می شود . یکی از بارزترین صفات روحی امام (ره) به عنوان مدیر ، اطمینان خاطر ایشان بود . ایشان در فراز و نشیب ها حتی یک لحظه هم دچار ا ضطراب نشد و در هیچ حادثه ی تلخی ، هر قدر هم که سخت بود ، خود را نباخت . همیشه چهره ی مصمم و جدی ایشان موجب سکون و اطمینان خاطر دیگران می شد .

نویسنده ای مسیحی بعد از برگشت از ایران چنین نوشت : من با این که خیلی از شخصیت ها و سیاست مداران جهانی را دیده ام ، ولی تا به حال کسی را به اندازه ی رهبر انقلاب اسلامی ایران صمیمی و مطمئن ندیده ام . او در عین حال که رهبر مردمی انقلاب و خستگی ناپذیر است ، گویی دنیایی از آرامش و اطمینان او را همراهی می کند .

نظم مدیریتی

شاید کمبود های جوامع ، مشکلات بزرگ آن ها نباشد . آن چه جوامع را همواره رنج می دهد و در حقیقت به مشکل بزرگی برای آن ها تبدیل شده ، ضعف در نظام مدیریت است . با یک نگاه به آیات و آ فاق و انفس و ملاحظه ی نظم شگفت انگیز جهان ، به راحتی پی می بریم که جهان مجموعه ای است منظم که تحت مدیری توانا اداره می شود . از دیدگاه جهان بینی توحیدی ، مجموع عالم یک واحد بیش نیست که تمام اجزای آن با نظم به هم مرتبط شده اند و تحت حاکمیتی مقتدر و حساب و کتاب و نظمی خاص اداره می شود . بدین جهت ، یکی از برهان های مهم خداشناسی نظم است ؛ زیرا نشان از وجود مدیر و ناظمی قدرتمند می دهد . بنابراین ، نظم نشانه ی مدیریتی خوب و قوی است . اگر تشکیلات و مجموعه را یک جسم فرض کنیم ، مدیر روح آن است ؛ چون مدیریت به نیروها جهت ، انگیزه ، قدرت کنترل و هماهنگی می دهد . امام (ره) همهی کارها و زندگی اش نظم داشت و این نظم را چنان مراعات می کرد که انسان در حیرت می ماند . خود ایشان می فرمود : « اگر در زندگی مان ، در رفتار و حرکتمان نظم بدهیم ، فکرمان هم با لطبع نظم می گیرد ، وقتی فکر نظم گرفت و انسان در زندگی نظم داشت ، یقینأ از آن نظم فکری کامل الهی هم برخوردار خواهد شد .» همان قدر که نظم از عوامل مهم موفقیت هر مدیری است ، بی نظمی تأثیر بسیاری در توفیق نداشتن مجموعه خواهد داشت . بسیار طبیعی است که اگر در یک دستگاه ، عضوی نامنظم باشد ، به تدریج تمام اعضای مجموعه مشکل پیدا می کنند و در نهایت کارها روی زمین می ماند . امام (ره) با چنین بغاوری کشور را اداره می کرد . وی به قدری در کارهایش نظم داشت که به گفته ی یکی از یارانش ، می شد از روی کارهای ایشان ساعت را تنظیم کرد .

دقت در مصرف بیت ا لما ل

بدیهی است که هر مجموعه ای برای استمرار حیات خود ، از بود جه ی مالی خاصی برخوردار است که بیشتر زیر نظر مدیر اداره و با صلاحدید وی هزینه می شود . بخش مالی سازمان می تواند در ترقی و سعادت آن نقش بسیاری داشته باشد . پس اگر مدیر در مصرف آن دقت داشته باشد و سنجیده قدم بردارد ، می تواند ضمن جلوگیری از حیف و میل بیت ا لمال ، مجموعه ی تحت نظر خود را هر چه بیشتر به سوی سعادت و ترقی و رسیدن به اهداف لازم به حرکت در آورد . حضرت امام (ره) از جمله بخش هایی که بسیار دقت داشت و سعی می کرد کمترین انحرافی در آن به وجود نیاید ، مصرف مشروع بیت المال بود . دقت در مصرف و صرفه جویی امام به حدی بود که شما در منزل ایشان یک چراغ اضافی هم پیدا نمی کردید که روشن باشد . حتی هنگام وضو گرفتن یک قطره آب اضافه مصرف نمی کرد .

سادگی و پرهیز از رفاه طلبی

نه تنها دقت مدیر در مصرف و هزینه موجب موفقیت وی و مجموعه ی تحت نظارت وی می شود ، بلکه ساده زیستی او نیز از عوامل مهم  موفقیت در مدیریت و ایجاد اطمینان در اعضای تحت مدیریت است . اگر بگوییم که یکی از عوامل مهم در توفیق امام (ره) زندگی بسیا ر ساده ی وی بود ، خطا نکرده ایم . زندگی شخصی امام (ره) به عنوان مدیر جامعه به قدری ساده و محقرانه بود که بارها مهمانان را ، به خصوص مهانان خارجی را ، تحت تأ ثیر شدید قرار می داد . پسمیانه روی ارزشی اسلامی است ؛ به ویژه در مورد مدیران جامعه که به خاطر الگو بودنشان باید شدیدأ میانه روی و ساده زیستی را در همه ی مظاهر زندگی مراعات کنند .

مدیریت مبتنی بر شایسته سالاری

از آن جا که اسلام مکتبی ارزشی است ، مدیران آن نیز باید طبق ارزش انتخاب شوند . امیر المؤ منین علی (ع) به مالک دستور داد که در انتخاب عمال و کارگزاران ، افرادی را انتخاب کند که تجربه ی کاری و حیا داشته باشند ، از خانواده ای صالح و برخاسته و پیش از همه اسلام آورده باشند . چنین افرادی دارای اخلاق کریم هستند. بنابراین از نظر اسلام ، مدیریت و مسؤلیت از آن شایسته هاست . عقل نیز چنین می گوید . شاید مهم ترین باقیات و صالحات یک مدیر ، جز گزینش افراد شایسته و سپردن مسئولیت ها به آنان نیست . حضرت امام (ره) نیز چون پرورش یافته ی مکتب علی (ع)  بود ، به شایسته سالاری اعتقاد داشت .

طرد افراد متملق

افرادی که بدون داشتن شایستگی لازم به موفقیت های گوناگون دست می یابند ، بیشتر از تملق و چاپلوسی استفاده می کنند . چنین افرادی همواره می کوشند ، خود را به هر نحو ممکن به مدیریت نزدیک و از موقعیت وی سوء استفاده کنند . مدیر لایق و هوشیار از نفوذ این آفت به حوزه ی مدیریت خود به موقع جلوگیری می کند مدیریت را سالم می سازد . حضرت امام (ره) با توجه به آثار بد تملق و خطرات نفوذ افراد متملق در پست های کلیدی ، چنین افرادی را از خود دور می کردند و با اعتقاد به شایسته سالاری و این که باید افراد شایسته  از طریق قانون به مسئولیت ها پیدا کنند ، به افراد متملق روی خوش نشان نمی دادند .

توجه دقیق به مسا ئل  و تیز بینی

از مسائلی که مدیر در حوزه ی مدیریت خود باید همواره به آن توجه داشته باشد و نقش سازنده آن را فراموش نکند ، دقت در مسا ئل ، تیز بینی و توجه به نکات زیر است .

-         احترام مدیر به قانون ، ولو در حوزه ی مدیریت خود

-         توجه به فعالیت های ویژه و خارج از وظیفه ی افراد

-         مراعات کردن حال اعضای مجموعه در شرایط دشوار ، به خصوص و در گرفتاری ها

-         رعایت تساوی در میان افراد و عدم تبعیض

نمونه هایی از دقت مدیر در مسائل هستند که هر کدام در موفقیت او و مجموعه ی زیر نظر او ، نقش مهمی دارند . یکی از علل موفقیت حضرت امام (ره) به عنوان یک مدیر ، داشتن چنین ویژگی هایی بود . ایشان حقأ در مسائل دقیق و تیز بین بود . رعایت حقوق دیگران ، توجه به نکات زیر ، احترام به قانون و مسائلی از این قبیل ، همه از دقیق بودن حضرت امام (ره) حکایت می کند .

نتیجه گیری

در مورد مدیریت حضرت امام (ره) می توان گفت که پایه و اساس مدیریت ایشان و نیز ترسیم کننده ی مسیر و تعیین کننده مقصد ، اصول و مبانی اعتقادی وی بود . ایشان مقصدی جز مکتب نداشت . امام (ره) با مدیریت خود در عمل نشان داد که می توان بر مبنای ارزش های الهی ، الگو و طرح ارائه داد و مبتنی بر همان ارزش ها مدیریت کرد . برگ برنده و توان فوق العاده ی رهبری و مدیریت ایشان از همین ناحیه بود . ضامن موفقیت امام در حوزه ی مدیریت ، چیزی جز تزکیه ی نفس و خود سازی مکتبی نبود . مدیریت حضرت امام به عنوان نمونه ی بسیار مؤفق مدیریت می طلبد که الگوی مدیران قرار گیرد . مدیران می توانند با استفاده بیشتر از این الگو به خاطر داشتن نکات مثبت و قوت زیاد ، به مدیریت خود توان ببخشند . علاوه بر این ، الگو قرار دادن مدیریت امام ، به خاطر سادگی ویژه ی آ ن در دراز مدت ، از هزینه های کلان مدیریت های جامعه می کاهد و متقابلأ به بهره وری فزونی می بخشد . بالاتر از همه این که این گونه مدیریت می تواند موجب اتحاد و همدلی میان اعضای سازمان شود .

منبع : مجله ی رشد مدیریت مدرسه  اردیبهشت 1387